Nodirbek Abdullayev

Ittifoqni ne el ekanini

bilmagan, yolg‘iz o‘z manfaati shaxsiyasi yo‘lida bir-birini yeb, ichkan man-sabparast,

dunyoparast va shuhratparast muttahamlar Turkiston tuprog‘idan yo‘qolmay turib,

bizning odam bo‘lishimizg‘a aqlim yetmay qoldi. Biz shu holda ketadirgan, birbirimizning tegimizga suv quyadirg‘an bo‘lsaq yaqindirki, o‘rus istibdodi o‘zining iflos

oyog‘i bilan Turkistonimizni bulg‘atar va biz bo‘lsaq o‘z qo‘limiz bilan kelgusi naslimizning bo‘ynig‘a o‘rus bo‘yindirig‘ini kiydirgan bo‘larmiz. O‘z naslini o‘z qo‘li bilan kofir qo‘lig‘a

tutqin qilib topshirquchi — biz ko‘r va aqlsiz otalarg‘a xudoning la’nati albatta tushar,

o‘g‘lim! Bobolarning muqaddas gavdasi madfun Turkistonimizni to‘ng‘uzxona qilishig‘a

hozirlang‘an biz itlar yaratguchining qahriga albatta yo‘liqarmiz! Temur Ko‘ragon kabi

dohiylarning, Mirzo Bobur kabi fotihlarning, Forobiy, Ulug‘bek va Ali Sino kabi

olimlarning o‘sib-ungan va nash’u namo qilg‘anlari bir o‘lkani halokat chuqurig‘a qarab

sudrag‘uchi albatta tangrining qahrig‘a sazovordir, o‘g‘lim! Gunohsiz bechoralarni

bo‘g‘izlab, bolalar yatimxonalarini vayron qilg‘uchi zolimlar — qurtlar va qushlar, yerdan

o‘sib chiqg‘an gi-yohlar qarg‘ishig‘a nishonadir, o‘g‘lim!.. Oʻtkan kunlar asaridan

Tengiz Nuriddinni chaylaga boshladi.

Eski gazetalardan iborat «dasturxon» usti betartib edi. Pachoqburun kirib, chala yeyilgan

non-go‘shtlarni yig‘ishtirib chiqib ketgach, Tengiz alyumin krujkaga to‘latib aroq quydida, mehmonga uzatdi. Nuriddin uni olish uchun qo‘l ham uzatmadi.

— Ha, — dedi Tengiz, qoshlarini chimirib. — Hazar qilyapsanmi?

— Ichmayman, — dedi Nuriddin. So‘ng tarang vaziyatni yumshatish maqsadida

qo‘shib qo‘ydi: — Shu paytgacha ichmaganman.

— Namoz o‘qiysanmi?

— Yo‘q.

— Unda menga o‘xshagan chala musulmon ekansan. Ichmaydigan odamlarni hurmat

qilaman. Ichishni anavi to‘ng‘izlarga chiqargan. Bu nima, bilasanmi?

— Aroqni aytyapsizmi?

— Ha, sen bilan men buni aroq deymiz. Aslida bu bizning millatimizni qirib tashlovchi

atom bomba. Bu enag‘arlar bizlarni qanday quritishni bilishgan. Sen bilan biz buning

fahmiga bormay ichaveramiz, ichaveramiz. Ichib olib bolalarni tug‘diraveramiz. Borib￾borib millat qirilib ketganini bilmay qolamiz. Senlar ko‘psanlar, uncha bilinmas balki.

Ammo biz kammiz. Hademay qirilib bitamiz.

— Siz... gruzinmisiz?

— Yo‘q... — Tengiz miyig‘ida kuldi: — Men — avarman! — Tengiz bu gapni iftixor

bilan aytdi. — Avar degan xalq bor bu dunyoda, eshitganmisan?

Nuriddin eshitmagan edi. Bir oz xijolat bo‘lgani holda bu haqiqatni tan oldi.

— Sen meni gurjiga o‘xshatma. Ular Qofqazni sotishgan. Mening bobolarim esa

qofqazimizni bu kofir to‘ng‘izlardan himoya qilgan. Imom Hamzat, imom Shomil,

Hojimurodlarni eshitganmisan? Ha, eshitmagansan.

— Men... o‘qimaganman. Sakkizinchini bitirib, dalaga chiqib ketganman. Keyin

harbiyga chaqirishib, Afg‘onga tashlashdi. Keyin bu yerlar... Qo‘limga bitta kitob olib

o‘qimaganman sira.

— Unda seni «esh-shak» deganlari to‘g‘ri ekan. Qaysarliging uchun emas,

o‘qimaganing sababli esh-shaksan. O‘qimagan odamning esh-shakdan nima farqi bor?

Sen mening tariximni bilmaysan. O‘zingnikini bilasanmi? Sening hamzatlaring,

shomillaring bormi? Bilmaysan! Esh-shak ham o‘zining ota-bobolarini bilmaydi.

Gaplarimga hayron bo‘lyapsanmi? «O‘g‘ridan ham shunaqa gaplar chiqadimi?»

deyapsanmi? Men o‘g‘ri bo‘lib tug‘ilmagan edim. Ota-bobom ham o‘g‘ri emasdi. Men

o‘zimnikilarning ushog‘iga ham xiyonat qilmaganman. Men yerimga o‘g‘ri bo‘lib bosib

kirganlarning mol-joniga qiron keltiraman. Men o‘g‘ri emas, qasoskor, xunxo‘rman!

Ammo o‘g‘ri degan unvonni olganman. Men uchun qasosning o‘zgacha yo‘li yo‘q.

Bilasanmi, men salkam oliy ma’lumotli faylasufman. Ha... meni to‘rtinchi kursdaligimda

haydashgan. Leningradda o‘qirdim. Bir professor bor edi, — Tengiz shunday deb

istehzoli jilmaydi. — Nikolay Aleksandrovich Sagoev degan. Qiziq, a? Ismi o‘rischa,

nasabi tog‘liklarniki. Keyin bilsam asli Nazir Alievich Sagoev ekan. Tilimni tiyolmay

o‘shanga bir kuni aytdim: «Muhtaram professor, mayli, o‘zingizning ismingizni o‘rischa

qilibsiz, otangizning shunday chiroyli ismini nega o‘zgartirasiz? Sizda tog‘liklar

nomusidan zarracha bormi?» dedim. U enag‘ar meni komsomol majlisiga qo‘ydi. Mening

qaysarligim tutib, majlisda avarcha gapirdim. O‘sha professorning o‘zi tarjima qilib turdO‘ris deganlarning jazavalari tutganini ko‘rsang edi. Qo‘llaridan kelgani — meni

komsomollaridan haydashdi. Shartta turib: «Men avarman! Avarligimcha o‘laman!

Tupurdim senlarga!» dedim. Shu bahona bo‘lib o‘qishdan haydashdi. Keyin men bu

«o‘qishga» kirdim. Birinchi qilgan ishim — Sagoevning uyini bosdim. Avar knyazlari ham

unchalik boy bo‘lishmagandir. Tog‘lik yigitlarni o‘qishga kiritib qo‘yaman, deb tozza

shilar edi u enag‘ar. Uyini shilib, qolgan-qutganini yoqib yubordim. O‘n yil badalida ikki

marta qo‘lga tushib, pishdim. O‘n birinchi yili «qonundagi o‘g‘ri» martabasini berib,

menga toj kiydirishdi. Endi bildingmi, kimligimni? Bu to‘ng‘izlar meni qul qilish uchun

yerimga bostirib kirishgan edi. Endi ularning o‘zlari mening qulim. Bifshteksni

o‘ldirganing uchun zarracha afsuslanmadim. Bu enag‘arlar qancha ko‘p o‘lsa, shuncha

yaxshi. Sen esa... yashashing kerak! Men senga «Hamzat» deb nom beraman. Shomil

bilan Hojimurod ham bizning qahramonlarimiz. Lekin men ularni uncha yaxshi

ko‘rmayman. Ular oxiri sinishgan. O‘risga taslim bo‘lishgan. Hamzat esa, sinish u yoqda

tursin, hatto salgina egilmadi. Joynamozning ustida boshi uzildi. Senda ham shunga

yaqin fazilat ko‘rdim. Shuning uchun senga mehrim tushdi. Shuning uchun bu gaplarni

senga aytyapman. Ammo sen bola, qaysarligingni arzon bahoga sotar ekansan. Sen

mayda-chuyda gaplardan ustun tur. Sen millat uchun sobit bo‘lishni o‘rgan. Shunga

aqling yetadimi? Yo‘q, yetmaydi... Afsus, afsus, yetmaydi. Men o‘zbeklar orasida senga

o‘xshagan mardini kam ko‘rganman. Senlarning sinishlaring oson. Sen bu yerlardan

sinmaydigan odam bo‘lib chiq. Ko‘zlaringni ochib, odam bo‘lib chiq! Hamzat, bir kuni

kelib gaplarimni eslaysan. Ana shunda bu o‘g‘ri unchalik ahmaq emas ekan, deb tan

olasan.

Hayot-mamot olishuvi Nuriddin, endilikda Hamzat uchun kutilmagan hodisa edi.

Qahrli o‘g‘rining bu gaplari esa, mutlaq kutilmagan hol bo‘ldi. Bu gaplarning mag‘zini

chaqishga harakat qildi. Keyingi uchrashuvlarda yana shu haqda gap ochilarmikin, deb

kutdi. Biroq, Tengiz qahrli o‘g‘riboshi libosini yechib, ochilib gaplashmadi. Faqat ancha

keyin, nohush voqealar so‘ngida, ajralar mahallarida «Sen mening himoyamdasan. Men

o‘lsam, odamlarim himoya qiladilar. Sen o‘sha kungi gaplarimni unutmasang bo‘ldi: aslo

sina ko‘rma!» deb ta’kidladi. ,,Murdalar gapirmaydilar'' Tohir Malik