Туя ҳақида ҚУРЪОН
الإبل نوع من الحيوان، جعله الله آية للمعتبرين.
Туя — ҳайвон турларидан бири бўлиб, Аллоҳ таоло уни ибрат аҳли учун оят қилди.
قال تعالى: {أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ}
Аллоҳ таоло шундай деди:
«Агар улар туяга қарамасларми — уни қандай яратилганига?» (Ғошия: 17)
فالإبل من أعجب خلق الله، فيها من العِبَر ما يُدهش العقول.
Туя — Аллоҳнинг энг ажойиб яратилган махлуқларидан бири; унда ақлни ҳайратга соладиган ибратлар бор.
فهي تجمع في خلقتها بين القوة واللطف، والصبر والاحتمال، والجمال والمنفعة.
Унинг яратилишида куч билан нафосат, сабр билан бардош, гўзаллик билан фойда жам бўлган.
وهي سفينة الصحراء، تسير في الرمضاء أياما بلا ماء.
У — саҳро кемаси, сувсизликда ҳам бир неча кун юра олади.
وتحمل أثقالا إلى بلاد لم يكونوا بالغيه إلا بشق الأنفس.
У оғир юкларни одам боролмайдиган ерларгача етказади. (Ишора — анкабут сураси, 19-оят мазмуни)
فيها دليل على قدرة الخالق ووحدانيته.
Унинг яратилишида Яратгувчининг қудрати ва ягона эканлигига далил бор.
قال بعض الحكماء:
Баъзи ҳукамолар айтганлар:
\"إن الله جعل الإبل أعجب الحيوان في طباعها، وأكرمها على أهلها.\"
“Аллоҳ туяни табиат жиҳатидан ҳайвонларнинг энг ажойиби қилди ва уни соҳиблари учун шарафли қилди.”
فهي تعرف صاحبها وتحنّ إليه، وتبكي لفقده.
У эгасини танийди, унга меҳр қўяди, ва йўқотса — йиғлайди.
وإنها لا ترضى أن تُحمَّل فوق طاقتها.
Унинг табиати шундайки, у ўз имконидан ортиқ юкни кўтаришга рози бўлмайди.
وإذا ظُلِمت، امتنعت، وإن أُكرمت أطاعت.
Агар унга зулм қилинса, исён қилади; агар эъзозланса, итоат қилади.
وقال (ابن دريد):
Ибн Дурийд айтган:
الإبل مثال الصابرين، لا تجزع من الجوع والعطش، ولا تشكو من التعب.
“Туя — сабр қилувчиларнинг намунаси: у очлик ва чанқоқликдан нолимайди, чарчоқдан шикоят қилмайди.”
ومن نظر في خلقها علم أن الله لم يخلق شيئاً عبثاً.
Ким унинг яратилишига тафаккур қилса, билиб олади: Аллоҳ ҳеч нарсани беҳуда яратмаган.
فهي مثالٌ في الصبر والسكينة، كما أن الطير مثال في الرقة والحرية.
Туя — сабр ва хотиржамликнинг намунаси бўлса, қуш — латофат ва озодликнинг намунаси.
وهكذا كل مخلوق فيه آية من آيات الله.
Шундай қилиб, ҳар бир яратилмиш — Аллоҳнинг бир оятидир.
Таҳлил ва маъно
Бу фасл — табиат ва ҳайвонлар орқали тафаккур қилишни ўргатувчи илоҳий фалсафанинг намунасидир. Бу ўриндатуя “ақлни уйғотувчи оят” сифатида келтирилади. Унинг сабри, эҳтиёткорлиги ва итоати инсон руҳининг намунаси сифатида тасвирланади.
Бу ҳақда Қуръонда: «Ҳақиқатан, осмонлар ва ернинг яратилишида, куну туннинг алмашишида ақл эгалари учун оятлар бор.» (Оли Имрон, 190) Яъни, инсон табиатни кузатиш орқали илм ва иймонга етиши керак.)
الإبل في الشرع هي الجمال العظام، والذكور منها الجمال، والإناث النوق.
Шариатда “ибил” — катта туялардир; уларнинг эркаклари “жамал”, урғочилари эса “ноқ” деб аталади.
وهي من أعظم أموال العرب، وكانوا يفتخرون بكثرتها.
Улар араблар учун энг қимматли мол ҳисобланар эди, ва улар кўп туяга эгалик қилиш билан фахрланар эдилар.
قال الأصمعي: “لم يكن للعرب مال أعزّ عليهم من الإبل.”
Асма’ий айтган: “Араблар учун туядан азизроқ мол йўқ эди.”
وكانوا يقيسون الغنى بعدد الإبل.
Улар бойликни туя сонига қараб баҳолар эдилар.
وقال النبي ﷺ:
«من كانت له إبل، ولم يؤد زكاتها، بطحت له بقاع قرقر، فوطئته بأخفافها، ونطحتْه بقرونها.»
(Бухорий ва Муслим ривояти)
“Кимда туя бўлиб, унинг закотини бермаса, қиёматда у туялар уни оёқлари билан босиб, бошлари билан сузиб жазо берадилар.”
فالإبل إذًا ليست مالًا فقط، بل أمانةً ومجالًا للعبادة.
Демак, туя фақат мол-дунё эмас, балки омонат ва ибодат майдонидир.
قال بعض العلماء: الإبل فيها حكمة عجيبة، فهي في العبادة والطاعة مثال الصبر والاتزان.
Баъзи уламолар айтганлар: “Туя ичида ажойиб ҳикмат бор — у ибодат ва итоатда сабр ва мувозанатнинг намунаси.”
وقال الكِسائي: “الإبل أصلُها من البُدْن، وجمعها أبدان.”
Кисоий айтган: “Ибил сўзининг асли ‘будн’ сўзидан, кўплиги ‘абдан’ бўлади.”
وقال الجوهري: “الإبل لا واحد لها من لفظها، وجنسها يقع على الذكر والأنثى.”
Жавҳарий деган: “Ибил сўзининг ягона шакли йўқ, у ҳам эркак, ҳам урғочи туяга ишлатилади.”
وقيل: “الإبل اسم جمع، لا واحد له من جنسه، كالناس والرَّهط.”
Яна бошқа луғатчилар айтган: “‘Ибил’ — жам сўз бўлиб, у ўз туридан ягона шаклга эга эмас; масалан, ‘инсон’ ёки ‘жамоа’ сўзлари каби.”
ومن لطائف العلم أن الإبل تُستعمل في التشبيه كثيرًا في الشعر العربي.
Илмнинг нозик жиҳатларидан бири шундаки, “ибил” сўзи араб шеъриятида кўплаб ташбеҳларда ишлатилади.
فقيل: “فلان كالإبل في الصبر، وكالناقة في الحِلم.”
Масалан: “Фалончи туя каби сабрли, ноқа каби ҳалим.”
وقال أبو عبيدة: “العرب كانت ترى الإبل أصل الثروة، فمن أضاعها فقد أضاع جاهه.”
Абу Убайда айтган: “Араблар туяни бойликнинг асоси деб билар эдилар; ким уни йўқотса, шарафини йўқотган бўлар эди.”
Таҳлил ва маъно
Бу саҳифаларда муаллиф табиатдан фалсафага, фалсафадан фиқҳга ўтади. Туя — бу ерда:
• мол-дунё ва ибрат,
• ибодат ва омонат,
• сабр ва тартибнинг рамзи сифатида кўрсатилади.
Қуръонда Аллоҳ шундай дейди:
«Агар одамларга мол берилса, улар шукр қилмайдилар. Аллоҳ эса уларнинг барчасини синайди.» (Фажр, 15–16)
Муаллиф шу маънони “ибил” мисолида жонли қилиб ифода қилади: туя — синов, шукр ва сабр рамзи. Унга эгалик қилган киши унинг закотини бериши ва Аллоҳнинг неъмати эканини англаши керак.)
قال ابن الأثير: الإبل تقع على الواحد والجمع، ولا واحد لها من لفظها.
Ибн ал-Асир айтган: “Ибил” сўзи якка ҳам, кўп ҳам маънода ишлатилади; аммо унинг ўзидан ягоналик шакли йўқ.
وقال بعضهم: الإبل مؤنثة اللفظ، مذكرة المعنى.
Баъзилар айтганлар: “‘Ибил’ сўзи тил жиҳатидан аёл жинсида, маъно жиҳатидан эса эркакдир.”
وقال ابن السكيت: لا يقال جملات في الجمع، بل يقال إبل.
Ибн ас-Сиккит дейди: “Жамалат” (туялар) деб айтилмайди, балки “ибил” дебгина айтилади.
والإبل في القرآن جاءت لمعانٍ شتى، منها العبرة.
“Ибил” сўзи Қуръонда турли маъноларда келган; улардан бири — ибрат маъносидир.
قال تعالى:
«أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ» (الغاشية، 17)
Аллоҳ таоло айтган: “Улар туяга қарамайдиларми — у қандай яратилган?”
قال الزمخشري: خص الإبل لأنها أعجب الحيوان خَلْقًا، وأقواها احتمالًا، وأنفعها للإنسان.
Замахшарий айтган: “Туя махсус зикр қилинган, чунки у яратилишида энг ҳайратланарли жонзотлардан, энг сабрли ва одам учун энг фойдали жонивордир.”
فالإبل آية في الصبر، ومثال في الطاعة.
Демак, туя — сабрда бир оят, итоатда бир намунадир.
وهي أيضًا رمز للسفر الطويل والرجوع إلى الأصل.
У шунингдек, узоқ сафар ва аслига қайтиш рамзидир.
ولذلك كانت الإبل تُذكر في شعر العرب إشارةً إلى الفراق والوصال.
Шу сабабли араб шеъриятида туя фироқ ва висол (айрилиш ва қайта учрашиш) тимсолида тилга олинган.
قال امرؤ القيس:
وقوفًا بها صحبي عليّ مطيّهمُ، يقولون لا تهلك أسًى وتجلّدِ. (Имруул Қайс)
“Сафарда тўхтаб, туяларимдаги ёрларим менга дедилар: ‘Ғам чекма, собит бўл!’”
فالإبل هنا مرآة النفس الصابرة، والمطيّ مثال السائر إلى الله.
Бу ерда туя — сабрли нафснинг оинасидир, юргувчи туя эса Аллоҳга сафар қилувчи инсоннинг тимсоли.
قال بعض العارفين:
“الإبل في البادية كالروح في الجسد، إن سكنت هلك البدن.”
Баъзи орифлар айтганлар: “Чўлда туя — жон кабидир; агар у тўхтаса, тан ҳалок бўлади.”
وكذلك العبد في طريق الله، إن توقّف عن الذكر مات قلبه.
Худди шундай, Аллоҳ йўлидаги банда агар зикрдан тўхтаса, унинг қалби ўлади.
فاعتبر يا أخي، أن الإبل وإن كانت بهيمةً، فهي معلمةٌ لمن عقل.
Бас, эй биродар, ибрат ол: туя ҳайвон бўлса ҳам, ақл соҳибига у устоздир.
Таҳлил ва маъно
Бу саҳифа “ибил” мавзусининг руҳий ва маънавий нуқтаи назаридан якунланишидир. Муаллиф туяни фақат биологик ёки иқтисодий жиҳатдан эмас, балки:
• сабр рамзи,
• Аллоҳ йўлидаги сафар рамзи,
• ва зикрда собит қолиш тимсоли сифатида талқин қилади.
Қуръони каримда туя ҳақидаги оят — “أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ” — инсонни табиат орқали тафаккур ва шукрга чақирувдир. Замахшарийнинг “ибил”ни инсон учун “айният ва ибрат” деб талқин қилиши ҳам шунга уйғун.
Туя ҳақида ҚУРЪОН
الإبل نوع من الحيوان، جعله الله آية للمعتبرين.
Туя — ҳайвон турларидан бири бўлиб, Аллоҳ таоло уни ибрат аҳли учун оят қилди.
قال تعالى: {أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ}
Аллоҳ таоло шундай деди:
«Агар улар туяга қарамасларми — уни қандай яратилганига?» (Ғошия: 17)
فالإبل من أعجب خلق الله، فيها من العِبَر ما يُدهش العقول.
Туя — Аллоҳнинг энг ажойиб яратилган махлуқларидан бири; унда ақлни ҳайратга соладиган ибратлар бор.
فهي تجمع في خلقتها بين القوة واللطف، والصبر والاحتمال، والجمال والمنفعة.
Унинг яратилишида куч билан нафосат, сабр билан бардош, гўзаллик билан фойда жам бўлган.
وهي سفينة الصحراء، تسير في الرمضاء أياما بلا ماء.
У — саҳро кемаси, сувсизликда ҳам бир неча кун юра олади.
وتحمل أثقالا إلى بلاد لم يكونوا بالغيه إلا بشق الأنفس.
У оғир юкларни одам боролмайдиган ерларгача етказади. (Ишора — анкабут сураси, 19-оят мазмуни)
فيها دليل على قدرة الخالق ووحدانيته.
Унинг яратилишида Яратгувчининг қудрати ва ягона эканлигига далил бор.
قال بعض الحكماء:
Баъзи ҳукамолар айтганлар:
"إن الله جعل الإبل أعجب الحيوان في طباعها، وأكرمها على أهلها."
“Аллоҳ туяни табиат жиҳатидан ҳайвонларнинг энг ажойиби қилди ва уни соҳиблари учун шарафли қилди.”
فهي تعرف صاحبها وتحنّ إليه، وتبكي لفقده.
У эгасини танийди, унга меҳр қўяди, ва йўқотса — йиғлайди.
وإنها لا ترضى أن تُحمَّل فوق طاقتها.
Унинг табиати шундайки, у ўз имконидан ортиқ юкни кўтаришга рози бўлмайди.
وإذا ظُلِمت، امتنعت، وإن أُكرمت أطاعت.
Агар унга зулм қилинса, исён қилади; агар эъзозланса, итоат қилади.
وقال (ابن دريد):
Ибн Дурийд айтган:
الإبل مثال الصابرين، لا تجزع من الجوع والعطش، ولا تشكو من التعب.
“Туя — сабр қилувчиларнинг намунаси: у очлик ва чанқоқликдан нолимайди, чарчоқдан шикоят қилмайди.”
ومن نظر في خلقها علم أن الله لم يخلق شيئاً عبثاً.
Ким унинг яратилишига тафаккур қилса, билиб олади: Аллоҳ ҳеч нарсани беҳуда яратмаган.
فهي مثالٌ في الصبر والسكينة، كما أن الطير مثال في الرقة والحرية.
Туя — сабр ва хотиржамликнинг намунаси бўлса, қуш — латофат ва озодликнинг намунаси.
وهكذا كل مخلوق فيه آية من آيات الله.
Шундай қилиб, ҳар бир яратилмиш — Аллоҳнинг бир оятидир.
Таҳлил ва маъно
Бу фасл — табиат ва ҳайвонлар орқали тафаккур қилишни ўргатувчи илоҳий фалсафанинг намунасидир. Бу ўриндатуя “ақлни уйғотувчи оят” сифатида келтирилади. Унинг сабри, эҳтиёткорлиги ва итоати инсон руҳининг намунаси сифатида тасвирланади.
Бу ҳақда Қуръонда: «Ҳақиқатан, осмонлар ва ернинг яратилишида, куну туннинг алмашишида ақл эгалари учун оятлар бор.» (Оли Имрон, 190) Яъни, инсон табиатни кузатиш орқали илм ва иймонга етиши керак.)
الإبل في الشرع هي الجمال العظام، والذكور منها الجمال، والإناث النوق.
Шариатда “ибил” — катта туялардир; уларнинг эркаклари “жамал”, урғочилари эса “ноқ” деб аталади.
وهي من أعظم أموال العرب، وكانوا يفتخرون بكثرتها.
Улар араблар учун энг қимматли мол ҳисобланар эди, ва улар кўп туяга эгалик қилиш билан фахрланар эдилар.
قال الأصمعي: “لم يكن للعرب مال أعزّ عليهم من الإبل.”
Асма’ий айтган: “Араблар учун туядан азизроқ мол йўқ эди.”
وكانوا يقيسون الغنى بعدد الإبل.
Улар бойликни туя сонига қараб баҳолар эдилар.
وقال النبي ﷺ:
«من كانت له إبل، ولم يؤد زكاتها، بطحت له بقاع قرقر، فوطئته بأخفافها، ونطحتْه بقرونها.»
(Бухорий ва Муслим ривояти)
“Кимда туя бўлиб, унинг закотини бермаса, қиёматда у туялар уни оёқлари билан босиб, бошлари билан сузиб жазо берадилар.”
فالإبل إذًا ليست مالًا فقط، بل أمانةً ومجالًا للعبادة.
Демак, туя фақат мол-дунё эмас, балки омонат ва ибодат майдонидир.
قال بعض العلماء: الإبل فيها حكمة عجيبة، فهي في العبادة والطاعة مثال الصبر والاتزان.
Баъзи уламолар айтганлар: “Туя ичида ажойиб ҳикмат бор — у ибодат ва итоатда сабр ва мувозанатнинг намунаси.”
وقال الكِسائي: “الإبل أصلُها من البُدْن، وجمعها أبدان.”
Кисоий айтган: “Ибил сўзининг асли ‘будн’ сўзидан, кўплиги ‘абдан’ бўлади.”
وقال الجوهري: “الإبل لا واحد لها من لفظها، وجنسها يقع على الذكر والأنثى.”
Жавҳарий деган: “Ибил сўзининг ягона шакли йўқ, у ҳам эркак, ҳам урғочи туяга ишлатилади.”
وقيل: “الإبل اسم جمع، لا واحد له من جنسه، كالناس والرَّهط.”
Яна бошқа луғатчилар айтган: “‘Ибил’ — жам сўз бўлиб, у ўз туридан ягона шаклга эга эмас; масалан, ‘инсон’ ёки ‘жамоа’ сўзлари каби.”
ومن لطائف العلم أن الإبل تُستعمل في التشبيه كثيرًا في الشعر العربي.
Илмнинг нозик жиҳатларидан бири шундаки, “ибил” сўзи араб шеъриятида кўплаб ташбеҳларда ишлатилади.
فقيل: “فلان كالإبل في الصبر، وكالناقة في الحِلم.”
Масалан: “Фалончи туя каби сабрли, ноқа каби ҳалим.”
وقال أبو عبيدة: “العرب كانت ترى الإبل أصل الثروة، فمن أضاعها فقد أضاع جاهه.”
Абу Убайда айтган: “Араблар туяни бойликнинг асоси деб билар эдилар; ким уни йўқотса, шарафини йўқотган бўлар эди.”
Таҳлил ва маъно
Бу саҳифаларда муаллиф табиатдан фалсафага, фалсафадан фиқҳга ўтади. Туя — бу ерда:
• мол-дунё ва ибрат,
• ибодат ва омонат,
• сабр ва тартибнинг рамзи сифатида кўрсатилади.
Қуръонда Аллоҳ шундай дейди:
«Агар одамларга мол берилса, улар шукр қилмайдилар. Аллоҳ эса уларнинг барчасини синайди.» (Фажр, 15–16)
Муаллиф шу маънони “ибил” мисолида жонли қилиб ифода қилади: туя — синов, шукр ва сабр рамзи. Унга эгалик қилган киши унинг закотини бериши ва Аллоҳнинг неъмати эканини англаши керак.)
قال ابن الأثير: الإبل تقع على الواحد والجمع، ولا واحد لها من لفظها.
Ибн ал-Асир айтган: “Ибил” сўзи якка ҳам, кўп ҳам маънода ишлатилади; аммо унинг ўзидан ягоналик шакли йўқ.
وقال بعضهم: الإبل مؤنثة اللفظ، مذكرة المعنى.
Баъзилар айтганлар: “‘Ибил’ сўзи тил жиҳатидан аёл жинсида, маъно жиҳатидан эса эркакдир.”
وقال ابن السكيت: لا يقال جملات في الجمع، بل يقال إبل.
Ибн ас-Сиккит дейди: “Жамалат” (туялар) деб айтилмайди, балки “ибил” дебгина айтилади.
والإبل في القرآن جاءت لمعانٍ شتى، منها العبرة.
“Ибил” сўзи Қуръонда турли маъноларда келган; улардан бири — ибрат маъносидир.
قال تعالى:
«أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ» (الغاشية، 17)
Аллоҳ таоло айтган: “Улар туяга қарамайдиларми — у қандай яратилган?”
قال الزمخشري: خص الإبل لأنها أعجب الحيوان خَلْقًا، وأقواها احتمالًا، وأنفعها للإنسان.
Замахшарий айтган: “Туя махсус зикр қилинган, чунки у яратилишида энг ҳайратланарли жонзотлардан, энг сабрли ва одам учун энг фойдали жонивордир.”
فالإبل آية في الصبر، ومثال في الطاعة.
Демак, туя — сабрда бир оят, итоатда бир намунадир.
وهي أيضًا رمز للسفر الطويل والرجوع إلى الأصل.
У шунингдек, узоқ сафар ва аслига қайтиш рамзидир.
ولذلك كانت الإبل تُذكر في شعر العرب إشارةً إلى الفراق والوصال.
Шу сабабли араб шеъриятида туя фироқ ва висол (айрилиш ва қайта учрашиш) тимсолида тилга олинган.
قال امرؤ القيس:
وقوفًا بها صحبي عليّ مطيّهمُ، يقولون لا تهلك أسًى وتجلّدِ. (Имруул Қайс)
“Сафарда тўхтаб, туяларимдаги ёрларим менга дедилар: ‘Ғам чекма, собит бўл!’”
فالإبل هنا مرآة النفس الصابرة، والمطيّ مثال السائر إلى الله.
Бу ерда туя — сабрли нафснинг оинасидир, юргувчи туя эса Аллоҳга сафар қилувчи инсоннинг тимсоли.
قال بعض العارفين:
“الإبل في البادية كالروح في الجسد، إن سكنت هلك البدن.”
Баъзи орифлар айтганлар: “Чўлда туя — жон кабидир; агар у тўхтаса, тан ҳалок бўлади.”
وكذلك العبد في طريق الله، إن توقّف عن الذكر مات قلبه.
Худди шундай, Аллоҳ йўлидаги банда агар зикрдан тўхтаса, унинг қалби ўлади.
فاعتبر يا أخي، أن الإبل وإن كانت بهيمةً، فهي معلمةٌ لمن عقل.
Бас, эй биродар, ибрат ол: туя ҳайвон бўлса ҳам, ақл соҳибига у устоздир.
Таҳлил ва маъно
Бу саҳифа “ибил” мавзусининг руҳий ва маънавий нуқтаи назаридан якунланишидир. Муаллиф туяни фақат биологик ёки иқтисодий жиҳатдан эмас, балки:
• сабр рамзи,
• Аллоҳ йўлидаги сафар рамзи,
• ва зикрда собит қолиш тимсоли сифатида талқин қилади.
Қуръони каримда туя ҳақидаги оят — “أَفَلَا يَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ” — инсонни табиат орқали тафаккур ва шукрга чақирувдир. Замахшарийнинг “ибил”ни инсон учун “айният ва ибрат” деб талқин қилиши ҳам шунга уйғун.
1
Comment
Share
Send as a message
Share on my page
Share in the group