Аллоҳ таолонинг Арш узра истивосининг исботи
Аллоҳ таолонинг Арш узра истивосининг исботи.
Имом Абу Ҳанифа (раҳматуллоҳи алайҳ) мазҳабида истивонинг исботи:
* Имом Абу Ҳанифа (раҳимаҳуллоҳ) айтган:
قال الإمام أبو حنيفة: ونقر بأن الله تعالى على العرش استوى من غير أن يكون له حاجة.
«Биз Аллоҳ Арш узра жойлашганига иқрормиз, Аршга муҳтож бўлмаган ҳолда». (Шарҳул-Васия саҳ.10)
* Имом Абу Ҳанифа Худованд осмонда эканлигига ишонади, бу унинг ўз сўзи:
الإمام أبو حنيفة رحمه الله يعتقد أن الله في السماء. دل على هذا قوله: «من قال لا أعرف ربي في السماء أم في الأرض فقد كفر، وكذا من قال إنه على العرش، ولا أدري العرش أفي السماء أم في الأرض«
«Агар ким менинг Парвардигорим осмондами ёки ердами, билмайман, деса, кофир бўлган. Шунингдек, ким У таоло Аршда, лекин Арш осмондами ёки ердами, билмайман, деса ҳам». («Фиқҳи Абсат» саҳ.49 ва «Шарҳи Таҳовий» Ибн АбилЪизз саҳ. 301 ва шунингдек Заҳабий «Ъулув»да.)
* Аллома Алий Қорий Ҳанафий «Мишкотул Масобиҳ» шарҳида Имом Моликнинг сўзини зикр қилганидан сўнг айтади:
قال الملاَّ علىُّ القاري بعد ذكره قول الإمام مالك:
«الاستواء معلوم والكيف مجهول…»:
اختاره إمامنا الأعظم – أي أبو حنيفة – وكذا كل ما ورد من الآيات والأحاديث المتشابهات من ذكر اليد والعين والوجه ونحوها من الصفات.
فمعاني الصفات كلها معلومة وأما كيفيتها فغير معقولة؛
إذْ تَعقُّل الكيف فرع العلم لكيفية الذات وكنهها. فإذا كان ذلك غير معلوم؛ فكيف يعقل لهم كيفية الصفات. والعصمة النَّافعة من هذا الباب أن يصف الله بما وصف به نفسه، ووصفه به رسوله من غير تحريف ولا تعطيل ومن غير تكييف ولا تمثيل، بل يثبت له الأسماء والصفات وينفي عنه مشابهة المخلوقات، فيكون إثباتك منزهاً عن التشبيه، ونفيك منزَّهاً عن التعطيل. فمن نفى حقيقة الاستواء فهو معطل ومن شبَّهه باستواء المخلوقات على المخلوق فهو مشبِّه، ومن قال استواء ليس كمثله شيء فهو الموحِّد المنزه.
«Истиво маълумдир ва унинг кайфияти (биз учун) номаълумдир» – ва бу қавлни бизнинг Имоми Аъзамимиз ихтиёр қилган. Шунингдек, қўл, кўз, юз ва шунга ўхшаш сифатлар зикр қилинган барча муташобиҳ оят ва ҳадисларни қабул қилади.
Сифатларнинг маъноларининг барчаси маълум, аммо уларнинг кайфияти ақлга сиғмайди;
Зеро кайфиятни тасаввур қилиш зотнинг кайфияти ва моҳиятини билишнинг шохобчасидир. Агар зотнинг моҳияти маълум бўлмаса, унда сифатларнинг кайфияти қандай тасаввур қилинади?! (Кайфият – яъни қандайлиги).
Ва бу масаладан тўғри ва соғлом чиқиш йўли шуки, Аллоҳни Ўзи Ўзини васф қилган сифатлар билан ёки пайғамбари Унга васф қилган сифатлар билан васф қиламиз, таҳриф ва таътилсиз, такйиф ва тамсилсиз. Балки исм ва сифатларни У таолога исбот қиламиз ва Унинг махлуқотларга ўхшашлигини инкор қиламиз.
Шунда сифатларни исбот қилишинг ташбиҳдан (ўхшатишдан) холи бўлади, ва ўхшашликни инкор қилишинг таътилдан (рад қилишдан) холи бўлади.
Кимки истивонинг ҳақиқатини инкор қилса, «муъаттила»дир, ва кимки истивони махлуқотнинг махлуқот устидаги истивосига ўхшатса, «мушаббиҳа»дир. Аммо кимки: «Истиво – Унга ўхшаш ҳеч нарса йўқ», деса, бас, бу шахс муваҳҳид ва муназзиҳдир. (Шарҳи Мишкотул-Масобиҳ ж.8 саҳ. 251).
Қолган далиллар шуки, Аллоҳни Арш устида деб билиш аҳли суннат эътиқодидир:
* Расулуллоҳнинг (Аллоҳнинг саломи ва дуолари унга бўлсин) саҳобаси Абу Бакр Сиддиқ айтадики, Худованд осмондадир:
Пайғамбар вафот этган куни Абу Бакрнинг хутбаси:
«أيها الناس! إن كان محمدٌ إلهكم الذي تعبدون فإن إلهكم محمدًا قد مات، وإن كان إلهكم الذي في السماء فإن إلهكم لم يمت، ثم تلا: {وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ}
«Эй одамлар, агар сизнинг маъбудингиз Муҳаммад бўлса, билингки, маъбудингиз Муҳаммад вафот этди. Аммо агар маъбудингиз осмондаги бўлса, бас, У вафот этмади…».
Ҳадиснинг даражаси ҳасандир. (Мусаннафи Ибн Аби Шайба ж.20 саҳ. 560-562, ва Баззор «Муснад»да ж.1 саҳ.182 ва Доримий «Радди жаҳамия»да саҳ. 44)
Аллоҳ таолонинг Арш узра истивосининг исботи
Аллоҳ таолонинг Арш узра истивосининг исботи.
Имом Абу Ҳанифа (раҳматуллоҳи алайҳ) мазҳабида истивонинг исботи:
* Имом Абу Ҳанифа (раҳимаҳуллоҳ) айтган:
قال الإمام أبو حنيفة: ونقر بأن الله تعالى على العرش استوى من غير أن يكون له حاجة.
«Биз Аллоҳ Арш узра жойлашганига иқрормиз, Аршга муҳтож бўлмаган ҳолда». (Шарҳул-Васия саҳ.10)
* Имом Абу Ҳанифа Худованд осмонда эканлигига ишонади, бу унинг ўз сўзи:
الإمام أبو حنيفة رحمه الله يعتقد أن الله في السماء. دل على هذا قوله: «من قال لا أعرف ربي في السماء أم في الأرض فقد كفر، وكذا من قال إنه على العرش، ولا أدري العرش أفي السماء أم في الأرض«
«Агар ким менинг Парвардигорим осмондами ёки ердами, билмайман, деса, кофир бўлган. Шунингдек, ким У таоло Аршда, лекин Арш осмондами ёки ердами, билмайман, деса ҳам». («Фиқҳи Абсат» саҳ.49 ва «Шарҳи Таҳовий» Ибн АбилЪизз саҳ. 301 ва шунингдек Заҳабий «Ъулув»да.)
* Аллома Алий Қорий Ҳанафий «Мишкотул Масобиҳ» шарҳида Имом Моликнинг сўзини зикр қилганидан сўнг айтади:
قال الملاَّ علىُّ القاري بعد ذكره قول الإمام مالك:
«الاستواء معلوم والكيف مجهول…»:
اختاره إمامنا الأعظم – أي أبو حنيفة – وكذا كل ما ورد من الآيات والأحاديث المتشابهات من ذكر اليد والعين والوجه ونحوها من الصفات.
فمعاني الصفات كلها معلومة وأما كيفيتها فغير معقولة؛
إذْ تَعقُّل الكيف فرع العلم لكيفية الذات وكنهها. فإذا كان ذلك غير معلوم؛ فكيف يعقل لهم كيفية الصفات. والعصمة النَّافعة من هذا الباب أن يصف الله بما وصف به نفسه، ووصفه به رسوله من غير تحريف ولا تعطيل ومن غير تكييف ولا تمثيل، بل يثبت له الأسماء والصفات وينفي عنه مشابهة المخلوقات، فيكون إثباتك منزهاً عن التشبيه، ونفيك منزَّهاً عن التعطيل. فمن نفى حقيقة الاستواء فهو معطل ومن شبَّهه باستواء المخلوقات على المخلوق فهو مشبِّه، ومن قال استواء ليس كمثله شيء فهو الموحِّد المنزه.
«Истиво маълумдир ва унинг кайфияти (биз учун) номаълумдир» – ва бу қавлни бизнинг Имоми Аъзамимиз ихтиёр қилган. Шунингдек, қўл, кўз, юз ва шунга ўхшаш сифатлар зикр қилинган барча муташобиҳ оят ва ҳадисларни қабул қилади.
Сифатларнинг маъноларининг барчаси маълум, аммо уларнинг кайфияти ақлга сиғмайди;
Зеро кайфиятни тасаввур қилиш зотнинг кайфияти ва моҳиятини билишнинг шохобчасидир. Агар зотнинг моҳияти маълум бўлмаса, унда сифатларнинг кайфияти қандай тасаввур қилинади?! (Кайфият – яъни қандайлиги).
Ва бу масаладан тўғри ва соғлом чиқиш йўли шуки, Аллоҳни Ўзи Ўзини васф қилган сифатлар билан ёки пайғамбари Унга васф қилган сифатлар билан васф қиламиз, таҳриф ва таътилсиз, такйиф ва тамсилсиз. Балки исм ва сифатларни У таолога исбот қиламиз ва Унинг махлуқотларга ўхшашлигини инкор қиламиз.
Шунда сифатларни исбот қилишинг ташбиҳдан (ўхшатишдан) холи бўлади, ва ўхшашликни инкор қилишинг таътилдан (рад қилишдан) холи бўлади.
Кимки истивонинг ҳақиқатини инкор қилса, «муъаттила»дир, ва кимки истивони махлуқотнинг махлуқот устидаги истивосига ўхшатса, «мушаббиҳа»дир. Аммо кимки: «Истиво – Унга ўхшаш ҳеч нарса йўқ», деса, бас, бу шахс муваҳҳид ва муназзиҳдир. (Шарҳи Мишкотул-Масобиҳ ж.8 саҳ. 251).
Қолган далиллар шуки, Аллоҳни Арш устида деб билиш аҳли суннат эътиқодидир:
* Расулуллоҳнинг (Аллоҳнинг саломи ва дуолари унга бўлсин) саҳобаси Абу Бакр Сиддиқ айтадики, Худованд осмондадир:
Пайғамбар вафот этган куни Абу Бакрнинг хутбаси:
«أيها الناس! إن كان محمدٌ إلهكم الذي تعبدون فإن إلهكم محمدًا قد مات، وإن كان إلهكم الذي في السماء فإن إلهكم لم يمت، ثم تلا: {وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ}
«Эй одамлар, агар сизнинг маъбудингиз Муҳаммад бўлса, билингки, маъбудингиз Муҳаммад вафот этди. Аммо агар маъбудингиз осмондаги бўлса, бас, У вафот этмади…».
Ҳадиснинг даражаси ҳасандир. (Мусаннафи Ибн Аби Шайба ж.20 саҳ. 560-562, ва Баззор «Муснад»да ж.1 саҳ.182 ва Доримий «Радди жаҳамия»да саҳ. 44)
